Темыр Рае: Дывмыгъэгъуащэ, си лъэпкъэгъухэ!

Ди лъэпкъэгъу лъапIэхэ! Жэпуэгъуэ (Октябрь) мазэм и 14-25 махуэхэм Урысей къэралым къыхэтхыкIыныгъэ щекIуэкIынущ. Мы Iуэхугъуэм мыхьэнэшхуэ иIэщ. Дэри мы Iуэхугъуэм жыджэру дыхэтын хуейщ.

Нобэрей зэманым лъэпкъыр дызэрымащIэр къыттемыхьэлъэу къанэкъым. Нэхъри дымащIэми, абыкIэ арэзы хъунухэри куэдыкIейщ. Псом нэхърэ нэхъыщхьэр "Мы къэблагъэ къыхэтхыкIыныгъэм Хэкум ис адыгэхэм сыт хуэдэ цIэкIэ зедгъэтхыну?" жыхуэтIэ упщIэм и жэуапращ. Ди лъэпкъыцIэу къэдгъэлъагъуэм Iэмал имыIэу ди анэдэлъхубзэми и цIэр щIыдгъужын хуейщ.

Мы упщIэм жэуап тэрэз зэреттым елъытащ ди цIыху бжыгъэри, уеблэмэ ди лъэпкъым дяпэкIэ и къэкIуэнури. Абы къыхэкIыу ди Iуэхур зытетым кIэщIу щыгъуазэ фыхуэтщIыну ди мурадщ мы тхыгъэ кIэщIымкIэ.

ЗэрыфщIэщи, ди анэдэлъхубзэкIэ дыщыпсалъэкIэ Хэкум исхэми, хамэ къэралхэм щыпсэу ди лъэпкъэгъухэми ди цIэр адыгэщ, ди анэдэлъхубзэри адыгэбзэщ. "Адыгэ Хабзэр" ди лъым хэпсыхьащ, ди дуней тетыкIэщ, ди щэнщ, ди хьэлщ.

Адыгэу дунейм тетым ди пси ди гуи хэпщIауэ хэлъщ ди нарт пшыналъэр. Ди бзэм зэтемыхуэныгъэ хэтхэр Iуэхум къыхэслъхьэкъым, сыту жыпIэмэ лъэпкъышхуэм и бзэмкIэ ар хабзэщ. Диалект (псэлъэкIэ) куэд зиIэ бзэр бейуэ, ныбжьышхуэ зиIэ бзэуэ ялъытэ. Мы бы къыдэкIуэу, "адыгэ" псалъэм гуэпх мыхъуну илъэс мин бжыгъэ хъуауэ къыддогъуэгурыкIуэ ди цIэ нэхъыщхьэр "черкес" псалъэр. Ныбжьышхуэ зиIэ "черкес" цIэращ адыгэ псори адрей лъэпкъхэм дыкъызэрацIыхуу щытар. Мы псалъэращ дунейпсо тхыдэми, урыс литературэми дызэрыхэтыр. Хамэ щIэныгъэлIу, зекIуэлIу, зауэлIу — хэт щыщ къыттетхыхьами, къагъэсэбэпыр нэхъыбэрэ "черкес" псалъэращ. Хамэ къэралхэм хэхэсу щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм ноби къызэреджэр "черкесщ".

ХэкужьымкIэ къэдгъэзэжынщи, Кавказ щIыналъэм щIыпIэщIыпIэкIэ къинауэ ис адыгэхэм щыщу мы псалъэр зи лъэпкъыцIэу къызыхуэнар Къэрэше-Черкес республикэм ис адыгэхэращ, икIи Урысей къэралым лъэпкъыу исым я бжыгъэм дызэрыхэтыр мы псалъэращ. Дэ ди цIэр ди областми ди къалащхьэми я цIэу щытащ, ноби щытщ. ФIэщыгъэцIитI зэрыдиIэм хуэдэ къабзэу нэхъ лъэпкъыжь куэдми яIэщ. Къэдгъэлъэгъуэнщ щапхъэ зытIущ: ермэлыхэр езыхэр я бзэкIэ зэрызэджэжыр "хай"щ; грузинхэр — "картвел", "шэшэнхэр — "нохчи", ингушхэр — "галгай", абхъазхэр — "апсны", осетинхэр — "дигорон", нэмыцэхэр — "дойче", венгрхэр — "мадьяр". ЗэрынаIуэщи, ди лъэпкъыцIэри мыбыхэм ятохуэ: дэ дызэрызэджэжыр адыгэщ, нэгъуэщI лъэпкъхэр къызэрыдэджэр "черкесщ". Къэрал тхылъхэм дызэрыхэтри "черкес" псалъэращ. АтIэ, "Сэ сышэшэнкъым, сынохчэщ" жиIэу шэшэныр къэувыну пIэрэ къыхэтхыкIыныгъэр щекIуэкIкIэ? Ди жагъуэ зэрыхъунщи, "дыадыгэщи, адыгэу зыдотхыж" жызыIэм ди бжыгъэр нэхъ мащIэ ищIыну аращ къикIыр. Дэ нэхъ мащIэ дыхъуху куэд догъэгуфIэ.

ИщхьэкIэ зи гугъу тщIа псалъитIым нэмыщIу, иджыри лъэпкъыцIэ зыбжанэ диIэщ. Ар нэхъ IупщIу къегъэлъагъуэ ди адыгэ ныпым тет вагъуэ пщыкIутIым. Пэжщ, тхыдэтххэм къызэрагъэувымкIэ, а бжыгъэр пщыкIуийм нэсу щытащ. Вагъуэ къэс къагъэлъагъуэ адыгэ лъэпкъыр пщыгъуэпщыгъуэу, пщы зимыIэми, уэркъ унафэкIэ псэууэ зэрыщытар. Абыхэм я цIэри нобэ къыздэсым хъума хъуащ. КъуэкIыпIэмкIэ дыкъыщежьэнщи, псом нэхърэ нэхъ ини, цIыху куэди хъууэ диIар къэбэрдейхэращ. Къэбэрдейм я щIыр Псыжь къызэпрыкIти, Лабэ нэст. Нобэ ди нэрылъагъу Iэдииху чэщанэри, тхыдэм къыхэна Хьэжкъалэ, Шадкерман жэуэ ИнжыджитIым Iута чэщанэхэри къэбэрдеипщхэм ирагъэщIат. АдэкIэ къэбэрдейм къыкIэлъокIуэ беслъэнейхэр, абэзэххэр, кIэмыргуейхэр, мамхэгъхэр, бжьэдыгъухэр, жанэхэр, мэхъуэшхэр, натхъуейхэр, шапсыгъхэр. Мы иужьрей лъэпкъитIыр хы ФIыцIэ Iуфэм Iусащ, нобэ шапсыгъ къуажипщ къэнэжар.

Си щхьэкIэ сыкъапщтэмэ, мамхэгъ лъэпкъым сыкъыхэкIащи, мамхэгъыу зыстхыжыну сыхуитщ. Мис а хуитыныгъэ нэпцIым дихьэхри, блэкIа къитхыкIыныгъэм (2002 гъэм екIуэкIам беслъэнейуэ, абэзэххэу, бжьэдыгъуу, мамхэгъыу зезыгъэтхаи къытхэкIащ. Абы щыгъуэми я щхьэ къагъэпцIэжащ, ди лъэпкъ бжыгъэм ахэр хэхуакъым. Ди республикэр къэтщтэнщи, адыгэу зезыгъэтхахэри бжыгъэм хыхьакъым, абы и зэранкIэ лъэпкъыр нэхъ мащIэу дыкъэгъэлъэгъуа хъуащ.

НэгъуэщI гукъеуи диIэщ. Кавказ зауэ дыджым къела адыгэхэр зэбгырыдзауэ, щIыпIэщIыпIэхэм къинауэ мэпсэу. Совет властым щхьэж здэщысым елъытакIэ цIэ щхьэхуэ фIащын хуей хъуащ. ХэкIыпIэу къагъуэтар мыращ. Зым — Адыгей, адрейм — Черкесие, ещанэм — Къэбэрдей, тенджызым къыIунахэм Шапсыгъ (район) фIащащ, икIи нобэ къыздэсым абы дытетщ, шапсыгъхэм районыр Iырахыжащ мыхъумэ.

Иужьрей зэманым псалъэмакъ къаIэт хъуащ Урысейм ис адыгэхэм зы цIэкIэ зедгъэтхыжыну. Мы Iуэхугъуэм теухуауэ 1991 гъэм Мейкъуапэ щекIуэкIауэ щытащ щIэныгъэлIхэм я зэхуэс. ИужькIи а псалъэмакъыр Налшыки щызэхуэсри къыщаIэтащ. Абыхэм адыгэ псори дыкъыхураджэ "Ды зы лъэпкъщи, зы цIэ диIэжын хуейщ" жари. ИкIи абы теухуауэ тхыгъэ куэд къытрадзэ хъуащ. Пэжщ, мы Iуэхур нэхъыбэу зыхуэгъэзар Къэбэрдеймрэ кIахэмрэ. Дэ абыкIэ ди Iуэхур нэхъ тыншщ — армырами цIитIри зыдохьэ икIи дрогушхуэ. НобэкIэ мы Iуэхур зэфIэкIыгъуейуэ щытми, ди щIэблэм я гухэлъыр, я Iуэху еплъыкIэр куэд и уасэщ. АтIэ, Хэкум ис адыгэхэм (япэм къэбэрдей, адыгей жэуэ зезыгъэтхыу щытахэри къытхэту) зызэредгъэтхынур мыращ: ебланэ сатырым деж черкес е черкешенкэ; ещанэ, ебгъуанэ сатырхэм "черкесский язык" жэуэщ. Абы къыкIэлъыкIуэу, Iэмал имыIэу, фи цIэр зратха тхылъ напэм и номерыр тефтхыкI. Абы щыгъуэм зэрахъуэкIын яхузэфIэкIынукъым.

АдреймкIэ, мы къэрал Iуэхушхуэ екIуэкIынум адыгэ лъэпкъым ди хъер хэлъу, нэхъыбэ дыхъуауэ Тхьэм къыщIигъэкI. Куэд дыхъумэ, дызэкъуэтмэ, дылъэщщ.

Темыр Рае
бзэ щIэныгъэхэм я кандидат,
КъЧР-м гуманитар къэхутэныгъэмкIэ и институтым
адыгэбзэмкIэ и секторым и унафэщI.