Сурэтым итыр: археологэу Тэу Аслъан
Лъэпкъым итарихъ нахьышIоу зэгъэшIэгъэным фэшI археологхэм ялъытыгъэр бэ. А гупшысэм тыкъыпкъырыкIызэ, Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ музей ишIэныгъэлэжьэу, Адыгеим культурэмкIэ изаслуженнэ IофышIэу, археолог цIэрыIоу Тэу Аслъан гущыIэгъу тыфэхъугъ.
- Адыгэ Республикэм иархеологие изытет уигъэрэзэнэу щытэп, - еIо Тэу Аслъан. - Уахътэр зытымыгъэлъапIэкIэ, щыкIагъэу тиIэхэм хэпшIыкIэу къахэхъощт.
- Ащ фэдэ еплъыкIэхэр пшIынхэр сыда къызыхэкIыгъэр? Шэуджэн районым икъутырэу Чернышевым дэжь щыт Iуашъхьэр джырэблагъэ зэрахъункIагъэм пая?
- БэшIагъэу сызыгъэгумэкIырэ Iофыгъом тытегущыIэшъ, шъхьэихыгъэу сыгу илъыр къыосэIо.
- Археологием, лъэпкъ шIэжьым яхьылIэгъэ тхылъэу илъэсыбэрэ Iоф зыдэпшIагъэр Мыекъуапэ шIэхэу къыщыхаутыщт.
- Нурбый, ситворчествэ узэрэщыгъуазэр сэрыкIэ нахьышIу - нахь дэгъоу тызэгурыIощт. Зыгорэхэр къэсыубын-
хэм паеп тызыкIызэIукIагъэр. Адыгэ Республикэм иархеологие екIолIакIэу фашIырэр зэблахъунэу сыфай. Непэ ар къыддэмыхъумэ, неущ тыгужъощт.
- Адыгэмэ яшэн-хабзэмэ анахьэу къахэбгъэщырэр шIэжь тиIэн зэрэфаер ара?
- Тилъэпкъ шэн дахэу иIэмэ ащыщ непэ къытхэт тинахьыжъхэм ямызакъоу, дунаир зыхъожьыгъэ тянэжъ ыкIи тятэжъ пIашъэхэр зэрэдгъэлъапIэхэрэр. Къэхалъэхэр егъашIи адыгэмэ къаухъумэх. Тижъыхэр зычIэлъ Iуашъхьэхэр тилъэпкъэгъумэ агъэфыкъохэу яхабзэп, сыфай лъэпкъым ылэжьыгъэр цIыфмэ нахьышIоу ашIэнэу.
- Тиархеологие икъоу зэрамытхыгъэм сыда къепIуалIэ пшIоигъор?
- Археологиер тхыгъошIоу щытэп. Илъэс мини 5 зыныбжь испунэхэу Кавказым икъохьапIэ 2500-м ехъоу итыгъэхэм ащыщэу къэнагъэр 100-м къехъу ныIэп. Урыс-Кавказ заом къыщегъэжьагъэу титарихъ чIэтэнэ. Испунэхэр, саугъэтхэр ахъункIэх.
- ТишIэныгъэлэжьхэмрэ хъункIакIохэмрэ Iуашъхьэу атIыгъэр зэбгъапшэу уахътэ къыокIуба?
- ШIэныгъэлэжьмэ атIыгъэу тишIэныгъэ хэхьагъэр зы бжыб фэдиз мэхъумэ, хъункIакIомэ атIыгъэр машинэшхом ифэщтым фэдиз. ТикIэныжъ изэгъэшIэн икъоу тыпылъэп. Ижъырэ тарихъыр зэзыгъэшIэщтхэ шIэныгъэлэжьхэр япчъагъэкIэ бэ хъухэрэп. Тилъэпкъ зыгъэцIыкIу зышIоигъомэ атхырэр макIэп. НахьыпэкIэ тиIуашъхьэмэ къазгъыркIэ ятIэщтыгъэх, джы экскаваторхэр хъункIакIомэ агъэфедэх.
- Къутырэу Чернышевым щыплъэгъугъэм къытегущыIэба.
- Машинэшхор Iуашъхьэм къырафылIи, мэфэ заулэрэ щытIагъэх. Iуашъхьэм датIыкIыгъэр къутырым ылъэныкъокIэ щырагъэжьагъэп. ШъофымкIэ икIыхэзэ, Iуашъхьэм кIоцIырыкIыгъэх. Метрэ 20 фэдиз ишъомбгъуагъэу, метрэ 50 икIыхьагъэу етIагъэх. Машэу ашIыгъэм тарихъ пкъыгъохэр къырахыгъэх, етIанэ ятIэр тыратхъожьыгъ.
- ХъункIакIохэм атIырэ Iуашъхьэхэр къыхэгъэщыгъошIуха?
- Археолог шъыпкъэр бгъэпцIэн умылъэкIыщтэу къэзыIорэмэ адесэгъаштэ. ЧIым къыхэпхыгъэр ууплъэкIунышъ, тхьапэм ебгъэкIун зэрэфаер археологмэ ашIэ - IофшIагъэр шIэныгъэм хэхьан фае. Чернышевым къыщычIахыгъэ пкъыгъор зыфэдэм тыщыгъуазэгоп. Археологыр тарихъым, шIэныгъэм афэлажьэ. Къутырым иIуашъхьэ етIагъэхэм тилъэпкъ шъхьакIо къырахыгъэу, чIэнэгъэ ин рагъэшIыгъэу сэлъытэ. Адыгеим ичIыгу зыхъункIэрэмэ тапэуцужьын фае.
- Лъэпкъым тарихъэу иIэм уасэ фишIын, кIиугъоен ылъэкIыщтба?
- ШIэныгъэлэжьхэр тиIэх, ау археолог гъэсагъэу Адыгеим тхьапша къыщытлъытэн тлъэкIыщтыр? Археолог ныбжьыкIэ тиIэп. Тимылъэпкъэгъухэр тиреспубликэ къакIохэзэ, кIэныжъэу тиIэхэм ятIэх. Фитыныгъэ яIэу тхылъхэр аIыгъых шъхьаем, тиреспубликэ шIуагъэ къыфахьэу слъытэрэп.
- ШIэхэу хэкIыпIэ къэтымыгъотыщтэу олъыта?
- Адыгеим археологхэр къызыкIохэкIэ, тиреспубликэ щыщхэр ахэтынхэ фае. Къагъотырэр амыушъэфэу, чIамыукъуащэу къагъэлъэгъон, хабзэм ратын фае. Чернышевым щытIагъэхэм тахэхьагъэп, тшIэхэрэп. Район, чылэ пэпчъ Iуашъхьэмэ афэгъэзэгъэ цIыфхэр адэсынхэр игъоу сэлъытэ - тиIуашъхьэхэр тэр-тэрэу къэтыухъумэнхэ фае. Республикэ бюджетым археологием пэIухьащт ахъщэр нахьыбэу зыхамыгъэуцокIэ, общественнэ организациехэри Iофым чанэу къызыхамыгъэлажьэхэкIэ, лъэпкъым чIэнагъэу ышIырэм хэхъощт. Адыгэхэр дунаим щыцIэрыIох, ятарихъ щыщэу атхыгъэр мэкIаIо. Арэу щытми, гугъэр чIэсынэрэп...
- Уигухэлъхэр Тхьэм къыбдегъэхъух.
- Тхьауегъэпсэу.
Адыгэ Макъ