Титарихъ кIэтымыугъуаемэ — зэрапхъощт

Сурэтым итыр: археологэу Тэу Аслъан

Лъэпкъым итарихъ нахьышIоу зэгъэшIэгъэным фэшI археологхэм ­ялъытыгъэр бэ. А гупшысэм тыкъыпкъырыкIызэ, Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ музей ишIэныгъэлэжьэу, Адыгеим культурэмкIэ изаслуженнэ Iофы­шIэу, археолог цIэрыIоу Тэу Аслъан гущыIэгъу тыфэхъугъ.

- Адыгэ Республикэм иархеологие изытет уигъэрэзэнэу щытэп, - еIо Тэу Аслъан. - Уахътэр зытымыгъэлъапIэкIэ, щыкIагъэу тиIэхэм хэпшIыкIэу къахэхъощт.

- Ащ фэдэ еплъы­кIэ­хэр пшIынхэр сыда къызыхэ­кIыгъэр? Шэу­джэн районым икъутырэу Чернышевым дэжь щыт Iуашъхьэр джырэ­благъэ зэрахъун­кIагъэм пая?

- БэшIагъэу сызыгъэгумэ­кIырэ Iофыгъом тытегущы­Iэшъ, шъхьэихыгъэу сыгу ­илъыр къыосэIо.

- Археологием, лъэпкъ шIэжьым яхьы­лIэгъэ тхылъэу илъэсыбэрэ Iоф зыдэпшIагъэр Мыекъуапэ шIэхэу къыщыхаутыщт.

- Нурбый, ситворчествэ узэ­рэщыгъуазэр сэрыкIэ нахьы­шIу - нахь дэгъоу тызэгуры­Iощт. Зыгорэхэр къэсыубын-
хэм паеп тызыкIызэIукIагъэр. Адыгэ Республикэм иархеологие екIолIакIэу фашIырэр зэ­блахъунэу сыфай. Непэ ар къыддэмыхъумэ, неущ тыгу­жъощт.

- Адыгэмэ яшэн-ха­бзэмэ анахьэу къахэбгъэщырэр шIэжь тиIэн зэрэфаер ара?

- Тилъэпкъ шэн дахэу иIэ­мэ ащыщ непэ къытхэт тинахьыжъхэм ямызакъоу, дунаир зыхъожьыгъэ тянэжъ ыкIи тятэжъ пIашъэхэр зэрэдгъэлъа­пIэхэрэр. Къэхалъэхэр егъашIи адыгэмэ къаухъумэх. Тижъыхэр зычIэлъ Iуашъхьэхэр ти­лъэпкъэгъумэ агъэфыкъохэу яхабзэп, сыфай лъэпкъым ылэжьыгъэр цIыфмэ нахьышIоу ашIэнэу.

- Тиархеологие икъоу зэрамытхыгъэм сыда къепIуалIэ пшIоигъор?

- Археологиер тхыгъошIоу щытэп. Илъэс мини 5 зыныбжь испунэхэу Кавказым икъохьа­пIэ 2500-м ехъоу итыгъэхэм ащыщэу къэнагъэр 100-м къе­хъу ныIэп. Урыс-Кавказ заом къыщегъэжьагъэу титарихъ чIэ­тэнэ. Испунэхэр, саугъэтхэр ахъункIэх.

- ТишIэныгъэ­лэжьхэм­рэ хъункIакIохэмрэ Iуа­шъхьэу атIыгъэр зэ­бгъапшэу уахътэ къыо­кIуба?

- ШIэныгъэлэжьмэ атIы­гъэу тишIэныгъэ хэхьагъэр зы бжыб фэдиз мэхъумэ, хъун­кIакIомэ атIыгъэр машинэ­шхом ифэщтым фэдиз. ТикIэ­ныжъ изэгъэшIэн икъоу тыпылъэп. Ижъырэ тарихъыр зэ­зыгъэшIэщтхэ шIэныгъэ­лэжь­хэр япчъагъэкIэ бэ хъухэрэп. Тилъэпкъ зыгъэцIыкIу зышIо­игъомэ атхырэр макIэп. На­хьы­пэкIэ тиIуашъхьэмэ къаз­гъыркIэ ятIэщтыгъэх, джы экс­каваторхэр хъункIакIомэ агъэ­федэх.

- Къутырэу Чернышевым щыплъэгъугъэм къытегущыIэба.

- Машинэшхор Iуашъхьэм къырафылIи, мэфэ заулэрэ щы­тIагъэх. Iуашъхьэм датIыкIы­гъэр къутырым ылъэныкъокIэ щырагъэжьагъэп. ШъофымкIэ икIыхэзэ, Iуашъхьэм кIоцIыры­кIыгъэх. Метрэ 20 фэдиз ишъом­бгъуагъэу, метрэ 50 икIыхьагъэу етIагъэх. Машэу ашIыгъэм тарихъ пкъыгъохэр къырахыгъэх, етIанэ ятIэр тыратхъожьыгъ.

- ХъункIакIохэм атIы­рэ Iуашъхьэхэр къыхэ­гъэ­щыгъошIуха?

- Археолог шъыпкъэр бгъэпцIэн умылъэкIыщтэу къэ­зыIорэмэ адесэгъаштэ. ЧIым къыхэпхыгъэр ууплъэкIунышъ, тхьапэм ебгъэкIун зэрэфаер ­археологмэ ашIэ - IофшIагъэр шIэныгъэм хэхьан фае. Чернышевым къыщычIахыгъэ пкъы­гъор зыфэдэм тыщыгъуазэгоп. Археологыр тарихъым, шIэны­гъэм афэлажьэ. Къутырым иIуа­шъхьэ етIагъэхэм тилъэпкъ шъхьакIо къырахыгъэу, чIэнэ­гъэ ин рагъэшIыгъэу сэлъытэ. Адыгеим ичIыгу зыхъун­кIэ­рэ­мэ тапэуцужьын фае.

- Лъэпкъым тарихъэу иIэм уасэ фишIын, кIи­угъоен ылъэкIыщтба?

- ШIэныгъэлэжьхэр тиIэх, ау археолог гъэсагъэу Адыгеим тхьапша къыщытлъытэн тлъэкIыщтыр? Археолог ныб­жьыкIэ тиIэп. Тимылъэпкъэ­гъухэр тиреспубликэ къакIо­хэзэ, кIэныжъэу тиIэхэм ятIэх. Фитыныгъэ яIэу тхылъхэр аIы­гъых шъхьаем, тиреспубликэ шIуагъэ къыфахьэу слъытэрэп.

- ШIэхэу хэкIыпIэ ­къэтымыгъотыщтэу ­олъыта?

- Адыгеим археологхэр къызыкIохэкIэ, тиреспубликэ щыщхэр ахэтынхэ фае. Къа­гъо­тырэр амыушъэфэу, чIамы­укъуащэу къагъэлъэгъон, ха­бзэм ратын фае. Чернышевым щытIагъэхэм тахэхьагъэп, тшIэ­хэрэп. Район, чылэ пэпчъ Iуашъхьэмэ афэгъэзэгъэ цIыф­хэр адэсынхэр игъоу сэлъытэ - тиIуашъхьэхэр тэр-тэрэу къэтыухъумэнхэ фае. Республикэ бюджетым археологием пэIухьащт ахъщэр нахьыбэу зыхамыгъэуцокIэ, общественнэ организациехэри Iофым чанэу къызыхамыгъэлажьэхэкIэ, лъэпкъым чIэнагъэу ышIырэм хэ­хъощт. Адыгэхэр дунаим щы­цIэрыIох, ятарихъ щыщэу атхы­гъэр мэкIаIо. Арэу щытми, гугъэр чIэсынэрэп...

- Уигухэлъхэр Тхьэм къыбдегъэхъух.

- Тхьауегъэпсэу.

Адыгэ Макъ